«Μακάριοι οι καθαροί τη καρδία, ότι αυτοί τον Θεό όψονται» (Ματθ. 5,8). Φτιαγμένος κατ’ εικόνα Θεού, ο άνθρωπος είναι ο καθρέφτης του Θείου. Γνωρίζει το Θεό γνωρίζοντας τον εαυτό του, βλέπει το Θεό ν’ αντανακλάται στην καθαρότητα της δικής του καρδιάς. Η διδασκαλία της δημιουργίας του ανθρώπου σύμφωνα με την εικόνα σημαίνει ότι μέσα σε κάθε άνθρωπο -μέσα στον πιο αληθινό κι εσωτερικόν εαυτό του, που συχνά ορίζεται ως «βάθος καρδίας» ή «έδαφος της ψυχής» -υπάρχει ένα σημείο άμεσης συνάντησης και ένωσης με τον Άκτιστο. «Η βασιλεία του Θεού εντός υμών εστιν» (Λουκ. 17, 21).
Αυτή η αναζήτηση για την εσωτερική βασιλεία
είναι ένα από τα κύρια θέματα μέσα στα συγγράμματα των Πατέρων.
«Το μεγαλύτερο απ’ όλα τα μαθήματα» λέει
ο αγ. Κλήμης Αλεξανδρείας, «είναι να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του·
γιατί, αν κάποιος γνωρίσει τον εαυτό του, θα γνωρίσει το Θεό· και αν γνωρίσει
το Θεό θα γίνει σαν το Θεό».
Ο Μέγας Βασίλειος γράφει: «Όταν ο
νους παύει να διασκορπίζεται στα εξωτερικά πράγματα και να διασπάται από τον
κόσμο με τις αισθήσεις, επιστρέφει στον εαυτό του· και μέσω του εαυτού του
ανεβαίνει στη σκέψη του Θεού».
«Αυτός
που ξέρει τον εαυτό του, ξέρει τα πάντα», λέει ο άγ. Ισαάκ ο Σύρος·
και κάπου αλλού γράφει:
Ειρήνευε στην ψυχή σου· τότε ο ουρανός και η
γη θα βρίσκονται σε ειρήνη με σένα. Μπες με λαχτάρα στο θησαυροφυλάκιο που
βρίσκεται μέσα σου, κι έτσι θα δεις αυτά που βρίσκονται στον ουρανό· γιατί
υπάρχει μόνο μια είσοδος που οδηγεί και στα δύο αυτά. Η κλίμακα που οδηγεί στη
Βασιλεία είναι κρυμμένη μέσα στην ψυχή σου. Φύγε από την αμαρτία, βυθίσου
στον εαυτό σου και μέσα στην ψυχή σου θ’ ανακαλύψεις τα σκαλοπάτια απ’ όπου θα ανεβείς.
Και σ’ αυτά τ’ αποσπάσματα θα μπορούσαμε να
προσθέσουμε τη μαρτυρία ενός Δυτικού μάρτυρα των ημερών μας, του Thomas Merton:
Στο κέντρο της ύπαρξής μας υπάρχει ένα σημείο μηδαμινότητας που
είναι ανέγγιχτο από αμαρτία και πλάνη, ένα σημείο καθαρής αλήθειας, ένα σημείο
ή σπινθήρας που ανήκει αποκλειστικά στο Θεό, που δεν είναι ποτέ στη διάθεσή
μας, από το οποίο ο Θεός ρυθμίζει τις ζωές μας, που
είναι απρόσιτο στις φαντασίες του λογισμού μας ή τις βαρβαρότητες της θέλησής
μας. Αυτό το μικρό σημείο του τίποτε και της απόλυτης φτώχειας είναι η καθαρή
δόξα του Θεού μέσα μας. Είναι, σαν να λέμε, το όνομά του
γραμμένο μέσα μας, όπως η φτώχεια μας, όπως η ανέχειά μας, όπως η εξάρτησή μας,
όπως η υιϊκότητά μας. Είναι σαν ένα καθαρό διαμάντι που λαμποκοπάει με το
αόρατο φως τ’ ουρανού. Είναι μέσα στον καθένα, και, αν μπορούσαμε να το
δούμε, θα βλέπαμε αυτά τα τρισεκατομμύρια φωτεινές αιχμές να έρχονται μαζί με
τη μορφή και τη λαμπρότητα ενός ήλιου που θα κάνει όλο το σκοτάδι και τη
σκληρότητα της ζωής να χαθεί πέρα για πέρα… Η πύλη τ’ ουρανού βρίσκεται παντού.
Φύγε από την αμαρτία, επιμένει ο άγ. Ισαάκ· και αυτή η φράση θα έπρεπε
να σημειωθεί ιδιαίτερα. Αν πρόκειται να δούμε το πρόσωπο του Θεού ν’
αντανακλάται μέσα μας, ο καθρέφτης πρέπει να καθαριστεί. Δίχως μετάνοια δεν
μπορεί να υπάρξει αυτογνωσία και ανακάλυψη της εσωτερικής βασιλείας. Όταν
μου λέγεται, «Γύρισε στον εαυτό σου, γνώρισε τον εαυτό σου», είναι ανάγκη να
ρωτήσω: Ποιον «εαυτό» πρόκειται ν’ ανακαλύψω; Τι είναι ο
αληθινός εαυτός μου; Η ψυχανάλυση μας φανερώνει έναν τύπο
του «εαυτού»· πάρα πολύ συχνά, όμως, αυτή μας οδηγεί όχι στην «κλίμακα της
βασιλείας», αλλά στη σκάλα που κατεβαίνει σε κάποιο υγρό και γεμάτο φίδια
υπόγειο. «Γνώρισε τον εαυτό σου» σημαίνει «γνώρισε τον εαυτό σου έτσι
όπως έχει τις ρίζες του στο Θεό· γνώρισε τον
εαυτό σου μέσα στο Θεό». Από την άποψη της Ορθόδοξης
πνευματικής παράδοσης θα έπρεπε να τονιστεί, ότι δεν θα τον ανακαλύψουμε, τον
αληθινό εαυτό μας «σύμφωνα με την εικόνα», παρά μόνο μέσ.’ από ένα θάνατο του
ψεύτικου και έκπτωτου εαυτού μας· «… ος δ’ αν απωλέσει την ψυχήν
αυτού ένεκεν εμού ευρήσει αυτήν» (Ματθ. 16,25): μόνον εκείνος
που βλέπει ποιος πραγματικά είναι ο ψεύτικος εαυτός του και τον απορρίπτει, θα
μπορέσει να ξεχωρίσει τον αληθινό εαυτό του, τον εαυτό που βλέπει ο Θεός.
Υπογραμμίζοντας αυτή τη διάκριση μεταξύ του ψεύτικου και του αληθινού εαυτού, ο
άγ. Βαρσανούφιος παραγγέλνει: «Ξέχνα τον εαυτό σου και θα τον γνωρίσεις».